Η επιλόχειος κατάθλιψη είναι ένα είδος κλινικής κατάθλιψης η οποία μπορεί να επηρεάσει τις γυναίκες και λιγότερο συχνά τους άντρες μετά από τη γέννηση ενός παιδιού. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, η επιλόχεια κατάθλιψη επηρεάζει το 15% των γυναικών, ενώ μόνο μία στις τέσσερις περιπτώσεις διαγιγνώσκεται από τους ιατρούς και αντιμετωπίζεται.
Τα συμπτώματα της επιλόχειας κατάθλιψης μπορούν να συμβούν σε διάστημα από 24 ώρες μέχρι 6 μήνες μετά τη γέννηση ενός παιδιού. Η κακή διάθεση, τα συχνά κλάματα, η έλλειψη ευχαρίστησης και ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που κάποτε πρόσφεραν ικανοποίηση είναι από τα πιο έντονα και εύκολα αναγνωρίσιμα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι υπάρχει κάποια δυσκολία στη νέα μητέρα. Επιπλέον, τα προβλήματα στον ύπνο και η μείωση ύπνου REM, η μείωση βάρους και η μείωση της ενεργητικότητας (ατονία) μπορεί να θεωρηθούν λογικά επακόλουθα της κούρασης που βιώνει η μητέρα από τις απαιτήσεις που έχει ένα βρέφος (θηλασμός, διαρκή παρακολούθηση ότι δεν χρειάζεται κάτι το βρέφος, λίγες ώρες ύπνου λόγω του προγράμματος του βρέφους) όμως, σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει να αγνοήσουμε τα συμπτώματα αυτά που μπορεί να δείχνουν ότι η μητέρα δυσκολεύεται να βρει την προσωπική της ισορροπία και ηρεμία. Τέλος, η ανησυχία ή το άγχος, τα αισθήματα αναξιότητας ή ενοχής, η δυσκολία συγκέντρωσης ή λήψης αποφάσεων, οι σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονίας, τα αισθήματα απόρριψης αλλά και σωματικά συμπτώματα όπως συχνοί πονοκέφαλοι, πόνοι στο στήθος, ταχυπαλμία, μούδιασμα ή ζάλη είναι επίσης ενδεικτικά για το ότι η μητέρα χρήζει υποστήριξης και φροντίδας χωρίς περαιτέρω αναβολή.
Πιθανές αιτίες εμφάνισης επιλόχειας κατάθλιψης
Μετά από την εγκυμοσύνη, οι ορμονικές αλλαγές στο σώμα μιας γυναίκας μπορούν να προκαλέσουν τα συμπτώματα της κατάθλιψης. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι η ταχεία αλλαγή στα επίπεδα των ορμονών, μπορεί να οδηγήσει στην επιλόχεια κατάθλιψη, ακριβώς όπως και οι μικρότερες αλλαγές στις ορμόνες μπορούν να έχουν επιπτώσεις στις διαθέσεις μιας γυναίκας πριν αρχίσει την εμμηνορροϊκή περίοδό της (το γνωστό προεμμηνορυσιακό σύνδρομο).
Περιστασιακά, τα επίπεδα ορμονών του θυρεοειδή αδένα μπορούν επίσης να μειωθούν μετά από τη γέννα. Τα χαμηλά επίπεδα ορμονών του θυροειδή, μπορούν να προκαλέσουν τα συμπτώματα της κατάθλιψης συμπεριλαμβανομένης της καταθλιπτικής διάθεσης, του μειωμένου ενδιαφέροντος για τα πράγματα, της οξυθυμίας, της κούρασης, της δυσκολίας συγκέντρωσης, των προβλημάτων του ύπνου, και της αύξησης του βάρους. Το συναίσθημα της έντονης κόπωσης μετά από εργώδη φυσιολογικό τοκετό. Η κακή αρχιτεκτονική του ύπνου, σύντομος και ρηχός ύπνος, εμποδίζει συχνά μια νέα μητέρα να ανακτήσει τις δυνάμεις της μετά τη γέννα, για εβδομάδες. Επιπρόσθετα φορτίζει το συναίσθημα συντριβής με το βάρος του νέου, ή επιπλέοντος μωρού που πρέπει να φροντίζει και η αναπόφευκτη αμφιβολία για τη δυνατότητά της να είναι καλή μητέρα.
Αίσθημα πίεσης από τις αλλαγές στη ρουτίνα της εργασίας και του σπιτιού. Μερικές φορές, οι γυναίκες σκέφτονται ότι πρέπει να είναι “οι τέλειες μαμάδες”, το οποίο φυσικά δεν είναι ρεαλιστικό και προσθέτει επιπλέον άγχος, που συμβάλλει στα αίτια κατάθλιψης.
Φοβικά συναισθήματα απώλειας: φόβος απώλειας της ταυτότητας της νέας μητέρας, ποια είναι τώρα και ποια ήτανε πριν το νέο μωρό, φόβος απώλειας ελέγχου του μητρικού ρόλου, φόβος απώλειας της προ-εγκυμοσύνης σιλουέτας, φόβος απώλειας της αίσθησης να είναι ελκυστική.
Μείωση του ελεύθερου χρόνου και μείωση του ελέγχου στην διάθεση του χρόνου. Η ανάγκη για μεγαλύτερη παραμονή μέσα στο σπίτι που βιώνεται σαν “εγκλωβισμός”, για μακρύτερες χρονικές περιόδους και μείωση του διαθέσιμου χρόνου για την εργασία και τη διασκέδαση, συνεισφέρουν στη εμφάνιση της κατάθλιψης, σε ορισμένες γυναίκες.
Ευαισθησία και πόνος στην περιοχή του περινέου και του κόλπου, μπορεί να δημιουργήσουν πρόβλημα στη σεξουαλική επαφή. Το διάστημα της σωματικής ανάρρωσης μετά από καισαρική τομή μπορεί να είναι μεγαλύτερο από ότι μετά από ένα φυσιολογικό τοκετό, γεγονός που προστίθεται στα αίτια κατάθλιψης.
Ψυχολογικοί λόγοι εμφάνισης επιλόχειας κατάθλιψης
Υπάρχει ο βιολογικός παράγοντας, που σχετίζεται με τις ορμονικές διαταραχές που υφίσταται ο οργανισμός της γυναίκας με τον τοκετό και ιδιαίτερα με την απότομη μεταβολή των επιπέδων των ορμονών στο σώμα της. Πέρα από τις βιολογικές αλλαγές εξετάζουμε όμως τους ψυχολογικούς παράγοντες που έρχονται να συνδυαστούν με τη βιολογική μεταβολή.
Η κάθε αλλαγή στο σώμα φέρει πάντα το άτομο αντιμέτωπο με τον ναρκισσιστικό του τραύμα και η διαχείριση αυτού του τραύματος εξαρτάται από το πώς είναι δομημένος ο ψυχισμός του ατόμου αναλόγως των βιωμάτων του. Ναρκισσιστικές ελλείψεις ή τραύματα επιβαρύνουν τις συνέπειες κάθε σωματικής μεταβολής, καθώς το σώμα είναι άρρηκτα δεμένο με την έννοια της ταυτότητας και το άτομο αισθάνεται ότι πλήττεται στο σύνολο της ταυτότητάς του.
Ένας άλλος λόγος είναι η μεγάλη αλλαγή που επέρχεται στη ζωή του κάθε γονιού με τη γέννηση ενός παιδιού. Αυτή η αλλαγή έγκειται όχι μόνο στο επίπεδο της διαχείρισης της καθημερινότητας αλλά και σε επίπεδο ταυτότητας. Η γυναίκα αποκτά ένα νέο ρόλο, το μητρικό, που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα αυξημένη ευθύνη και άγχος .
Πολλές είναι οι περιπτώσεις που η γέννηση ενός παιδιού συμπίπτει χρονικά και με την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Δυστυχώς σε αυτή την περίπτωση η χαρά της γέννησης του παιδιού δεν μπορεί να μη συνοδεύεται και από το πένθος για αυτό το πρόσωπο. Αυτός ο συνδυασμός χαρμολύπης επιδρά καθοριστικά στη σχέση που δημιουργείται μεταξύ μητέρας και παιδιού και χαρακτηρίζει τις συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις τους.
Άλλες αιτίες που θα μπορούσαν να σχετιστούν με την εμφάνιση ψυχικών προβλημάτων στον τοκετό είναι η εμπειρία των σημαντικών σχέσεων με τους οικείους, ιδιαίτερα με τον σύντροφο, αλλά και την εμπειρία που είχε η γυναίκα και πλέον μητέρα με τη δική της μητέρα. Οι πιθανότητες επιλόχειας κατάθλιψης της μητέρας φαίνονται να αυξάνονται δραματικά, αν η ίδια κατά τη γέννησή της είχε μία μητέρα που αντιμετώπιζε το ίδιο πρόβλημα.
Μικρότερη σημασία παίζουν οικονομικές και άλλες δυσκολίες που μπορούν, να συμμετέχουν ενισχύοντας μία ψυχική ευαλωτότητα. Φαίνεται επίσης να είναι περισσότερο ευάλωτες οι γυναίκες που αποκτούν παιδί σε νεαρή ηλικία.
Οι συνέπειες της επιλόχειας κατάθλιψης στο βρέφος
Οι συνέπειες της επιλόχειας κατάθλιψης στο βρέφος είναι σημαντικές και έχουν μόνιμο χαρακτήρα στον ψυχισμό του. Η σχέση της μητέρας με το βρέφος στους πρώτους μήνες της ζωής του είναι συμβιωτική. Το μωρό δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ξεχωριστό άτομο ακόμη. Από την άλλη, η μητέρα (περισσότερο από κάθε άλλον ενήλικα) είναι σε θέση να αντιληφθεί ενστικτωδώς τις ανάγκες του μωρού και τι ζητάει με το κλάμα του. Έτσι, αυτή η συμβίωση βιώνεται εξίσου και από τους δύο (μητέρα-βρέφος) και είναι απαραίτητη προϋπόθεση στους πρώτους μήνες της ζωής. Είναι βασική προϋπόθεση γιατί βοηθά το παιδί να προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση, έξω από τη μήτρα, όπου οι βασικές του ανάγκες δεν καλύπτονται πια αυτόματα και πρέπει να αντιμετωπίσει τη στέρηση που προκαλούν οι βιολογικές του ανάγκες.
Τι συμβαίνει όταν η μητέρα έχει κατάθλιψη
Η κατάθλιψη της μητέρας διαταράσσει πολύ την αντίληψη που έχει η ίδια για το μωρό της. Δεν μπορεί να το καταλάβει, να συναισθανθεί το λόγο που κλαίει και κατά συνέπεια δεν μπορεί να το παρηγορήσει. Αυτό το αίσθημα απαρηγόρητου αλλά και της απόλυτης αδυναμίας μπορεί να συνοδεύει για πάντα τον αυριανό ενήλικα, χωρίς να αντιλαμβάνεται τις αιτίες και να τον οδηγεί σε εγκλωβιστικές σχέσεις που ενισχύουν το αίσθημα του ανικανοποίητου.
Η μητέρα με επιλόχεια κατάθλιψη κάνει συνήθως αυτό που πρέπει να κάνει, αλλά όλα γίνονται με ένα μηχανικό τρόπο, χωρίς ψυχική επένδυση. Έτσι, ταΐζει το παιδί, το φροντίζει, το καθαρίζει. Όμως υπάρχει ένα μεγάλο κενό. Αυτό το καταθλιπτικό κενό μοιάζει με μία μεγάλη μαύρη τρύπα. Το κενό της κατάθλιψης είναι το αποτέλεσμα μιας πραγματικής ή φαντασιωσικής απώλειας. Στην περίπτωση της φαντασιωσικής, μπορεί να αναφέρεται στην απώλεια της κοριτσίστικης ταυτότητας, της σεξουαλικής ταυτότητας (η μεταβολή από το αρχέτυπο της Εύας σε αυτό της Παρθένου Μαρίας), της ανεμελιάς, της καριέρας κλπ. Αυτό το κενό μεταφέρεται στη σχέση της μητέρας με το παιδί και εκδηλώνεται ως μία απουσία που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξή του. Όταν το ταΐζει για παράδειγμα, μπορεί να το βάζει στο στήθος (στην καλύτερη περίπτωση) ή όχι, αλλά ο νους της να είναι αλλού, ή κενός από αναπαραστάσεις. Έτσι, το γάλα δίνεται χωρίς να συνοδεύεται από την αγάπη που μεταδίδεται από το βλέμμα, το χάδι, την ομιλία ή το τραγούδι.
Η σημασία που έχει η αγκαλιά, το βλέμμα το χαμόγελο και οι σωματικές εκδηλώσεις στον ψυχισμό των βρεφών είναι σαφής. Η μητέρα που πάσχει από επιλόχεια κατάθλιψη, αναγνωρίζει ασυνείδητα τουλάχιστον την πάθησή της. Προσπαθεί να καλύψει το κενό με βεβιασμένες κινήσεις. Μπορεί να σφίγγει περισσότερο από όσο πρέπει το μωρό της από ενοχές για την έλλειψη προσοχής της ή να το ταΐζει περισσότερο και πιο επιτακτικά. Όμως το βρέφος είναι σε θέση να αναγνωρίσει αυτό που δεν είναι αρκετά καλό, που είναι λιγότερο ή περισσότερο από αυτό που χρειάζεται, και αντιδρά έντονα, κάτι που επιδεινώνει το συναίσθημα ανεπάρκειας της μητέρας και δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες καθημερινές συμπεριφορές όπως είναι η αλλαγή της πάνας ή το μπάνιο. Η μητέρα που είναι καταθλιμμένη δεν παίζει με το παιδί. Δεν του μιλάει, δεν του τραγουδά, δεν το νανουρίζει. Η σημασία του μητρικού βλέμματος είναι καθοριστική. Το μωρό αναζητά το βλέμμα της μητέρας γιατί είναι ο πρώτος καθρέφτης του. Το βλέμμα των καταθλιπτικών είναι κενό. Δεν προσφέρει την πολύτιμη αντανάκλαση που έχει ανάγκη το παιδί. Το αίσθημα δυσφορίας του είναι τεράστιο, καθώς στην πραγματικότητα έρχεται αντιμέτωπο με την ανυπαρξία.
Οι γνωστικές λειτουργίες επίσης δεν βρίσκουν το κατάλληλο έδαφος για να αναπτυχθούν. Το παιχνίδι, πηγή χαράς αλλά και μάθησης απουσιάζει. Ο λόγος που νοηματοδοτεί απουσιάζει επίσης σε μεγάλο βαθμό. Η εγρήγορση της μητέρας στη νοηματοδότησης της πρώτης λέξης που θα πει το μωρό μπορεί να μη λειτουργεί όπως θα έπρεπε με συνέπεια την καθυστέρηση της ομιλίας. Η ανάπτυξη της συμβολικής σκέψης επίσης είναι αποτέλεσμα της διαπροσωπικής επαφής. Ο σημαντικός άλλος (η μητέρα) θα γεμίσει με νόημα μία τυχαία λέξη ή πράξη του βρέφους.
Η επιλόχειος κατάθλιψη όμως, ευτυχώς, δεν διαρκεί για πάντα. Η μητέρα θα «ζωντανέψει» κάποια στιγμή και θα αποκατασταθεί η σχέση με το παιδί αργότερα. Όμως, ένα σημαντικό στάδιο στην ανάπτυξή του σημαδεύεται. Είναι πολύ πιθανό αυτό το μωρό να χαρακτηριστεί αργότερα, ως «δύσκολο» παιδί ή να είναι συχνά απαιτητικό και γκρινιάρικο. Η γκρίνια είναι μία συμπεριφορά που σχετίζεται με την ανάγκη κάλυψης μίας πρωταρχικής ανάγκης που δεν έχει βρει ανταπόκριση. Αυτό σημαίνει ότι η ανάγκη αυτή δεν κατευνάζεται εύκολα και για αυτό το παιδί δεν παρηγορείται. Αισθάνεται συχνά αδύναμο. Το σύστημα αναπαραστάσεων του είναι συχνά ελλιπές. Αν είναι κορίτσι, ως γυναίκα έχει πολλές πιθανότητες να επαναλάβει το σχήμα που έχει ζήσει με τη μητέρα της με το δικό της μωρό.
Τι είναι η επιλόχειος θλίψη;
Η επιλόχεια θλίψη είναι μια ήπιας μορφής διαταραχή της συμπεριφοράς η οποία βιώνεται από το 80% των γυναικών μετά τον τοκετό. Τα συμπτώματα συνήθως διαρκούν λίγες ώρες ή μερικές μέρες και περιλαμβάνουν κλάμα, εκνευρισμό, υποχονδρίαση, υπνηλία, διαταραχές στη συγκέντρωση, απομόνωση και πονοκέφαλο. Η επιλόχεια θλίψη δεν σχετίζεται με την επιλόχεια κατάθλιψη, ούτε με την επιλόχεια ψύχωση.
Στέλλα Χατζηχρήστου